صنعت برق به‌عنوان یکی از حیاتی‌ترین بخش‌های اقتصادی و زیربنایی هر کشور، نقش بسزایی در توسعه و رفاه جوامع دارد. با تغییر الگوی مصرف و افزایش توقعات اجتماعی و نقش تأثیرگذار برق در صنعت کشور و باتوجه‌به افزایش جمعیت و نیاز روزافزون به انرژی، اصلاحات و تغییرات ساختاری در صنعت برق امری ضروری به نظر می‌رسد.
ساختار برق ایران نیز همواره با مشکلاتی از قبیل غیرکارا بودن روش قیمت‌گذاری، سهم ناچیز سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و عدم شفافیت عملکرد مالی در بخش‌های مختلف روبه‌رو بوده است؛ بنابراین تجدید ساختار صنعت برق و رفع مشکلات یاد شده ضروری است.
تجدید ساختار صنعت برق چیست؟
در ابتدا انحصار صنعت برق در اختیار دولت‌ها بود و وظیفه تولید توزیع و انتقال برق فقط بر عهده‌ی یک شرکت بود. با تغییر این ساختار سنتی، زمینه تجدید ساختار صنعت برق فراهم شد. تجدید ساختار به معنی دگرگونی و تغییر قوانین قدیمی و تجدید قوانین جدید، به‌نحوی‌که نقش دولت کم‌رنگ شده و بخش خصوصی و بازار به‌مرور جایگزین دولت شود. این تجدید ساختار به معنای ایجاد بازارهای رقابتی، خصوصی‌سازی نیروگاه‌ها و بهبود سیستم‌های توزیع برق است.
تجدید ساختار شامل مجموعه‌ای از تغییرات در سیاست‌گذاری، مدیریت و بهره‌برداری از منابع برق است. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های این تغییرات، جداسازی بخش‌های تولید، انتقال و توزیع برق از یکدیگر است. در گذشته، تمامی این مراحل تحت مدیریت یک شرکت دولتی انجام می‌شد، اما با تجدید ساختار، امکان حضور شرکت‌های خصوصی و رقابت آن‌ها در بخش‌های مختلف فراهم شد.
دلایل نیاز به تجدید ساختار صنعت برق
با افزایش مصرف برق طی سال‌های اخیر و گسترش شهرنشینی و افزایش صنایع، ساختار سنتی صنعت برق با مشکلات و چالش‌های زیادی مواجه شد. مشکلاتی مانند ناتوانی در تولید و توزیع برق، هزینه بالا در تعمیر و نگهداری شبکه برق و نبودن رقابت در بازار انرژی. تجدید ساختار صنعت برق به‌عنوان یکی از اولویت‌های اساسی در کشورهای مختلف، به‌ویژه در ایران، به‌منظور پاسخ‌گویی به این مشکلات و چالش‌های تأمین انرژی و بهبود کارایی سیستم‌های برق‌رسانی مطرح شده است.
اهداف اصلی تجدید ساختار خصوصی سازی صنعت برق
تجدید ساختار صنعت برق با دو هدف که مکمل یکدیگر هستند انجام می‌شود. این کار باهدف بهبود کارایی، رقابت‌پذیری و کاهش هزینه‌ها انجام می‌شود، توانسته نقش مهمی در تحول صنعت برق ایفا کند.
۱- خصوصی‌سازی
در تجدید ساختار، انرژی الکتریکی یک کالا محسوب می‌شود و راه‌اندازی بازار برق عملاً مکانیزم دادوستد این کالا را شفاف می‌سازد. قوانین تجدید ساختار در هر کشور بستگی به سیاست‌های داخلی آن کشور دارد و دارای یک نسخه واحد نیست و بسته به صنعت برق (دولتی، نیمه‌خصوصی، کاملاً خصوصی) و یا (انحصاری، نیمه انحصاری، رقابتی) یا ترکیبی از آن‌ها است؛ ولی نکته حائز اهمیت این است که در اکثر کشورها تمرکز رو ایجاد رقابت و حذف انحصار است.
۲- ایجاد رقابت
رقابت یک نیاز اساسی در بیشتر اصلاحات بازار است و ورود به آن موجب کاهش هزینه‌ها و افزایش بازدهی خواهد شد. رقابت می‌تواند در اضافه نمودن ظرفیت تولید جدید اعمال شود؛ مانند مناقصه رقابتی برای ورود پیمانکاران جدید در ساخت، بهره‌برداری و فروش انرژی الکتریکی با قیمت‌های مشخص. به‌عبارت‌دیگر همه‌ی تولیدکننده‌های مجاز می‌توانند به‌صورت رقابتی انرژی را به عمده‌فروشان و خرده‌فروشان در کوتاه‌مدت یا به‌صورت قراردادهای بلندمدت مثل قرارداد دوجانبه برق بفروشند.
شکل دیگر ایجاد رقابت، فروش کلی رقابتی است. یعنی رقابت در فروش برق به شرکت‌های عمده فروش برق، برای فروش مجدد به شرکت‌های خرده فروشی برق یا مصرف کننده‌های نهایی. در این روش مصرف کننده‌ها می‌توانند شرکت‌های تولید انرژی خود را انتخاب کنند. رقابت در سطح مصرف کننده‌های نهایی و مصرف کننده‌های خانگی است که به خرده فروشی رقابتی معروف است. بازار رقابت دقیقاً نقطه مقابل انحصار است که در آن، یک فروشنده می‌تواند قیمت‌ها را تغییر دهد.
اهداف و دستاوردهای تجدید ساختار خصوصی سازی صنعت برق
هدف اصلی تجدید ساختار برق، ایجاد رقابت در بازار بومی این صنعت است و میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- نیاز به تغییر قوانین تنظیمی و نظارتی
- خصوصی‌سازی
- پیشبینی کاهش هزینه‌ها
- بی‌انگیزگی در نوآوری و ابداع در محیطهای تنظیمی و نظارتی
- بهبود توجه به مشتریان با افزایش رقابت
مزایای سیستم تجدید ساختار صنعت برق
از جمله مزایای تجدید ساختار و خصوصی سازی صنعت برق میتوان به ایجاد حق انتخاب برای مصرف کننده‌ها و افزایش کارایی سیستم، کاهش هزینه‌های تولید، متعادل‌کردن قیمت برق و توزیع آن، بهبود کیفیت خدمات و ارتقای سطح رقابت از طریق طراحی بازار رقابتی و ایجاد سیستم عرضه و تقاضا. باعث ایجاد فضای رقابتی میان شرکت‌ها و جذب سرمایه‌های بخش خصوصی و استفاده از این سرمایه‌ها برای منافع جمعی، می‌شود. همچنین، تجدید ساختار صنعت برق منجر به توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش انتشار دی‌اکسید سولفور و دی‌اکسیدکربن، مانع آلودگی هوا می‌شود و باعث کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی شده است.
یکی از دستاوردهای مهم تجدید ساختار، بهبود مدیریت تقاضا و عرضه برق است که در بالا به آن اشاره کردیم. در ساختار جدید، با ایجاد بازارهای برق، قیمت‌گذاری شفاف‌تر و بر اساس عرضه و تقاضا صورت می‌گیرد. این کار هم به نفع مصرف‌کننده‌ها است و هم شرکت‌های تولیدکننده برق، به این شکل که باعث می‌شود شرکت‌های تولیدکننده با بهره‌وری بیشتر و هزینه‌های کمتر به فعالیت بپردازند.
تجدید ساختار به بهبود کارایی تولید برق کمک زیادی می‌کند و از صنعت برق کنترل شده و در انحصار دولت، خدمات قابل اطمینانی را فراهم می‌کند؛ اما این خدمات الزاماً کارا نبوده و با قیمت‌هایی پایین‌تر از قیمت واقعی خود ارائه می‌گردند.
چالش‌های پیش روی تجدید ساختار و خصوصی سازی صنعت برق
اگرچه تجدید ساختار صنعت برق مزایای بسیاری به همراه داشته، اما همچنان با چالش‌هایی مواجه است. از جمله این چالش‌ها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
عدم تمایل سرمایه‌گذاری بخش خصوصی
پایین‌بودن بازدهی نیروگاه‌ها
کاهش امنیت انرژی
بالا بودن شدت مصرف انرژی و ناترازی برق
آینده صنعت برق با تجدید ساختار
بازار برق ایران با راه‌اندازی و فعال سازی ترانزیت برق، قراردادهای دوجانبه، خرید برق از بورس انرژي و بازار خرده فروشی در حال تکمیل‌شدن است. مهم‌ترین هدف در سیستم های قدرت تجدید ساختار شده فراهم آوردن بستری مناسب برای خریدوفروش رقابتی انرژی الکتریکی است؛ لذا در تدوین مدل بازار انرژی، هم به مسائل اقتصادی بازیگران به معنای حداکثرکردن مجموع سود تولیدکننده‌ها و مصرف‌کننده‌ها، و هم به مسائل فنی که همانا انتقال مطمئن انرژی از محل تولید به مصرف است، توجه می‌شود.
نتیجه گیری
به‌طورکلی، تجدید ساختار صنعت برق به‌عنوان یکی از اساسی‌ترین گام‌ها در مسیر توسعه اقتصادی و زیست‌محیطی پایدار، نقش کلیدی در آینده انرژی جهان ایفا خواهد کرد. با ایجاد بازاری رقابتی و شفاف، افزایش بهره‌وری و به‌کارگیری فناوری‌های نوین، این صنعت می‌تواند به نیازهای متغیر جوامع پاسخ دهد و بستر مناسبی برای رشد اقتصادی و کاهش آلاینده‌های زیست‌محیطی فراهم کند.